Hesperian Health Guides
Suyu ne güvensiz yapar?
HealthWiki > Topluluk için Çevre Sağlığı Rehberi > Bölüm 5: Güvenli olmayan suya bağlı sağlık sorunları > Suyu ne güvensiz yapar
Su mikrop, parazit ya da zehirli kimyasal maddeler (zehirli madde, bkz Bölüm 16 ve 20) içerdiği zaman güvenli olmaktan çıkar. Mikroplar ve kancalı kurt, trişin ve solucan gibi parazitler ciddi hastalıklara yol açabilirler.
Mikroplar ve parazitler insan ve hayvan atıklarında (idrar ve dışkı) yaşarlar ve:
- Hayvan ve insan atıklarının üstesinden gelmek için iyi bir yol yoksa.
- Su kaynakları korunmaz ve temiz tutulmazsa.
- Yıkamak için yeterli su yoksa ciddi ve uzun süreli hastalıklara neden olabilirler.
Yol açtıkları hastalıkların bazıları, örneğin kolera, hızla yayılabilir ve çok sayıda insanın ölümüne yol açabilir. Mikroplara ve parazitlere bağlı diğer hastalıklar yıllarca süren hastalıklara ve dehidratasyon, enfeksiyon, anemi (kansızlık) ve malnütrisyon gibi başka sağlık sorunlarına neden olabilirler. Mikropların ve parazitlerin yol açtıkları hastalıkların en sık görülen belirtisi ishal olduğu için bazen bu hastalıklara ishalli hastalıklar da denir.
İçindekiler
Timothy’nin hikayesi
Njoki köyde 1 yaşındaki oğlu Timothy ile birlikte yaşamaktadır. Diğer köylüler gibi, bir kalkınma grubu tarafından yıllarca önce açılan su kuyusundan su almaktadır. O zamana kadar pompa bozulunca kalkınma çalışanları tamir için parça getiriyorlardı ama onlar gidince köyde kimse nereden parça alacağını ya da pompayı nasıl tamir edeceğini bilmiyordu. Üstelik parça almak için paraları da yoktu.
Dolayısıyla pompa bozulunca, kadınlar köyün dışındaki bir pınardan su getirmek zorunda kaldılar. Bu pınardan hayvanlar da su içiyorlardı ve mikroplar ve parazitlerle bulaşmıştı. Pınarın suyunu içtikten sonra, Timothy ağır bir sulu ishale yakalandı. Günden güne zayıf düştü. Njoki’nin onu saatlerce uzaktaki sağlık merkezine götürecek parası yoktu. Birkaç gün sonra da Timothy öldü.
İshalli hastalıklara bağlı dehidratasyon dünya çocuklarının en sık rastlanan ölüm nedenidir. İnsanların ishalli hastalıklara nasıl yakalandıklarının tartışması sonraki sayfada sürecek.
Timothy'nin neden öldüğünü anlamak
“Ama neden…?” faaliyeti Timothy’nin hastalığının ve ölümünün farklı nedenlerini anlamamıza yardım edebilir.
Timothy’nin ölümüne ne yol açtı? İshal ve dehidratasyon.
Ama neden ishal oldu? Suda mikrop vardı.
Ama neden suda mikrop vardı? Mikrop ve parazitlerin bulaştığı açık bir su kuyusundan alınmıştı.
Ama neden Timothy korunmayan bir kuyudan su içti? Köyün su pompası bozulmuştu.
Ama neden pompa tamir edilmemişti?
Ama neden Njoki suyu güvenli hale getirmedi? Suyu kaynatmak için odun ve klorla dezenfekte edilmesi için para yoktu.
“Ama neden…?”li sorular insanlar Timothy'nin ölüm nedenini bulana kadar devam eder. Bir kağıda ya da kara tahtaya çizilecek nedenler zinciri her bir nedenin diğerleriyle ilişkili olduğunu ortaya koyabilir. Yazılan her bir neden için zincire bir halka eklenir. Böylece, insanlar hastalıkların değişik nedenlerini ve bunların nasıl önlenebileceğini anlayabilir.
yok
Mikropların nasıl bulaştığına dair kısa bir hikaye
 |
 |
 
|
 |
| 1. İshalli bir adam açık alanda dışkılıyor. | 2. Köpek adamın dışkısını yiyor. | 3. Çocuk köpekle oynarken dışkı eline bulaşıyor. | 4. Çocuk ağlamaya başlıyor, annesi onu rahatlatmaya çalışıyor. Çocuk elini annesinin elbisesine siliyor |
 |
 |
 |
| 5. Anne yemek pişiriyor. Elbisesindeki mikroplar eline bulaşıyor. Anne yemeği elleriyle dağıtıyor. | 6. Aile gıdayı yiyor. | 7. Sonra tüm aile ishal oluyor. |
Mikroplar ve parazitler hastalığı nasıl yayar?
Mikropların ve parazitlerin nerede olduklarını bilmek bazen çok kolaydır: özellikle dışkı, çürüyen gıdalar, kirli tuvaletler ve benzeri temiz olmayan şeylerin üzerinde bulunurlar. Ancak bazen berrak bir su ya da ellerimiz gibi temiz görünen yerlerde de bulunabilirler.
Mikroplar ve parazitler insandan insana dokunmakla, havadaki tozlarla ya da öksürmek veya aksırmakla geçer. Gıdalarla ve içme suyuyla geçebilirler, sineklerle, böceklerle ya da diğer hayvanlarla taşınabilirler. Pişirilmemiş ya da az pişirilmiş gıdalarda da yaşayabilirler. Bazı parazitler kirlenmiş suyun içilmesi, suya girilmesi ya da suyla yıkanılması, bu tür sularda yaşayan kabukluların veya bitkilerin pişirilmeden yenmesi ile geçebilirler. İshale yol açan mikropların ve parazitler şu yolu dolaşırlar:
 |
| Hastalık yapan mikropların dolaşımı |
İshalli hastalıklar nasıl yayılıyor
Bu aktivite ishale yol açan mikropların insandan insana nasıl geçtiğini göstermektedir. Katılımcılar şekiller çizmekte ve onları bir araya getirerek bir hikaye oluşturmaktadır.
Süre: 1-1.5 saat
Malzemeler: Ufak resim kağıtları, büyük bir resim kağıdı, renkli kalemler, selobant, örnek çizimler
- 5-8 kişilik gruplar oluşturun. Her katılımcı kendi fikrine göre insanların neden ishal olduğunu gösteren bir resim çizsin. Her çizim ishalin yayılma hikayesinin sadece bir parçasını oluşturmalıdır. Çizmekte zorlananlar bir şeyler yazabilir ya da başkalarından yardım alabilirler. Grup tartışmasını hızlandırmak için örnek çizimler yardımcı olabilir.
- Herkes çizimini kendi grubuna göstersin. Gruptaki diğer insanlar ne gördüklerini söylesinler. Böylece katılımcıların hepsi çizimleri anlamış olurlar.
- Her grup çizimleri mikropların nasıl yayıldığını gösteren bir hikayeyi anlatacak biçimde sıraya dizsin. Grup eksik çizimler olduğunu düşünüyorsa hikayeye uygun olacak biçimde onları tamamlasın. Çizimler sıraya konunca büyük bir kağıdın üzerine bantlayın. Çizimler arasına oklar çizerek mikropların nasıl yayıldığının hikayesini anlatmaya yardımcı olun.
- Gruplar çizimlerini birbirlerine göstererek ishalin bir kişiden diğerine nasıl geçtiğinin hikayesini anlatsınlar.
-
Tüm gruplar bir araya gelerek aktiviteyi tartışsınlar. Her grubun hikayesi aynı mı? Hikayelerde farklı olan yönler neler? Neden?
İshalin yayılma yollarını konuşun. Ekonomik ve sosyal şartlar insanları hangi risklere sokuyor? Hangi davranışlar ve inanışlar risk oluşturuyor? Hastalıkların aktivitede ortaya konanlar dışındaki yayılma yolları neler?
İshalli hastalıklar
İshalli hastalıkların çoğu kişisel temizlik için su olmamasına, tuvaletlerin temiz ve güvenli olmamasına, suya ve gıdalara bulaşma olmasına bağlıdır.
Belirtiler
İshalli hastalıkların en sık rastlanan belirtisi sık sık sıvı dışkı çıkarmaktır. Diğer belirtiler ateş, baş ağrısı, titreme, terleme, kuvvetsizlik, mide ve barsak krampları, kusma ve karın şişliğidir. Nasıl tedavi edileceği ishalin türüne bağlıdır. Aşağıdaki belirtiler ishalin türünü bilmenize yardımcı olabilir:
- Kolera: ishal pirinç suyu gibidir, karın ağrısı ve kramplar, kusma vardır.
- Tifo: ateş, ciddi karın ağrısı ve kramp, baş ağrısı, kabızlık ya da koyu ishal.
- Giardia: yağlı, sıvı içinde yüzen maddelerin bulunduğu kötü kokulu ishal, barsak ağrısı, hafif ateş, kusma, karında gaz, bazen cılk yumurta gibi kokan geğirme.
- Basilli dizanteri: günde 10-20 kez kanlı ishal, ateş ciddi karın ağrısı ve kramp.
- Amipli dizanteri: günde 4-10 kez, yemekten sonra, sıklıkla beyaz sümüksü madde içeren ishal, ateş, ciddi karın ağrısı ve kramp.
- Yuvarlak solucan: karın şişliği, kuvvet azlığı, dışkıyla veya ağızdan ya da burundan çıkan büyük pembe ya da beyaz renkli parazitler.
- Kancalı kurt: ishal, kuvvet azlığı, anemi, ciltte solukluk. Kancalı kurt olan çocuklar toprak yiyebilir.
- Trişin: ishal, dışkıda ince pembe ya da gri renkli kurtlar.
İshalli hastalıkların tedavisi
İshal için en iyi tedavi bol miktarda sıvı ve gıda almaktır. Her zaman olmasa bile çoğu kez herhangi bir ilaç gerekmez (Daha fazla bilgi için genel sağlık kitaplarına bakınız).
- Amipli dizanteri en iyi ilaçlarla tedavi edilir.
- Tifo en iyi antibiyotiklerle tedavi edilir çünkü haftalarca sürebilir ve ölüme yol açabilir.
- Kolera ishal ve kusmayla kaybedilen besinleri yerine koymak için rehidratasyon içeceği, bol miktarda sıvı ve hazmı kolay gıdalarla tedavi edilir. İlaçlar koleranın yayılmasını önlemek için kullanılabilir.
Bir kişide kanlı ishal, ateş, varsa ya da kişi çok hasta ise doğruca sağlık merkezine başvurmalıdır.
İshal ve dehidratasyon
İshalli hastalıklardan çok sayıda insan, özellikle çocuklar ölmektedir. Ölüm nedeni çoğunlukla dehidratasyondur.
Her yaşta insan dehidrate olabilir ancak ciddi dehidratasyon ufak çocuklarda hızla gelişebilir ve çok tehlikeli olabilir.
Sulu ishali olan her çocukta dehidratasyon riski vardır. Böyle çocuklara bol miktarda sıvı verilmeli ve dehidratasyon belirtileri varsa hemen sağlık merkezine gönderilmelidir.
Dehidratasyonun belirtileri
Dehidratasyonu önlemek ya da tedavi etmek
Bir çocukta sulu ishal ya da ishal ve kusma varsa, dehidratasyon belirtilerinin ortaya çıkmasını beklemeyin. Hemen harekete geçin.
- İçmek için bol miktarda sıvı verin. Bu sıvı yulaf lapası, çorba, su ya da rehidratasyon içeceği biçiminde olabilir.
- Gıda vermeyi sürdürün. Hasta çocuk (ya da erişkin) ağızdan gıda alabilecek duruma gelir gelmez, sık sık sevdiği yemeklerden yedirin. Bebeklere ise diğer gıda ve içeceklerden önce sık sık anne sütü verin.
- Rehidratasyon içeceği dehidratasyonu önlemeye ya da tedavi etmeye yardımcıdır. İshali tedavi etmez, ancak ishal geçene kadar hastaya destek olur.
Rehidratasyon içeceği nasıl hazırlanır?
İşte rehidratasyon içeceği yapmanın iki yolu. Mümkünse, her iki içeceğe de yarım bardak meyve suyu ya da ezimiş muz katın. Bunlar hastaların iştahını açacak bir mineral olan potasyum içerirler.
Çocuklara normal biçimde idrar çıkartmaya başlayana kadar gece ve gündüz 5 dakikada bir bir yudum su içirin. Yetişkinlerin günde 3 litre ya da daha fazla litre suya ihtiyacı vardır. Küçük çocukların genellikle en az 1 litre ya da her dışkılamadan sonra bir bardak suya ihtiyacı vardır. İçeceği ufak yudumlar halinde sık sık vermeye devam edin. Hasta kussa bile içeceğin tamamını kusmaz. Bir gün sonra içeceği dökün ve gerekliyse yenisini hazırlayın.
Un ve tuzla yapılan
(Pirinç unu en iyisidir. Ama ince mısır unu, buğday unu ya da pişirildikten sonra ezilmiş patates de kullanılabilir.)
5-7 dakika kaynatarak sulu bir bulamaç haline getirin. İçeceği hemen soğutarak hastaya verin.
Şeker ve tuzla yapılan
(Ham, kahverengi veya beyaz şeker ya da melas kullanbilrisiniz.)
ve 8 çay kaşığı dolusu ŞEKER ekleyin İyice karıştırın.
Bu faaliyette ishalin yayılmasının nasıl önleneceğini göstermek için
“İshalli hastalıklar nasıl yayılıyor?” adlı aktiviteden hikayeler kullanılmaktadır.
Süre: Gereçler:
Gereçler: büyük resim kağıtları, renkli kalemler, selobant, “İshal nasıl yayılıyor?” konulu aktiviteden kalan çizimler
- “İshal nasıl yayılıyor?” konulu aktivitedeki gruplarla çalışın. Her grup“İshal nasıl yayılıyor?” daki çizimlere bakarak ellerin yıkanması, tuvalet kullanılması, gıdaların ve su kaynaklarının korunması ve benzeri yollarla hastalığın yayılmasının nasıl önelenebileceği hakkında konuşsun.
- Grup hangi tedbirlerin mikropların yayılmasını durduracağı konusunda fikir birliğine varınca, bunların resimlerini çizmelerini isteyin.
- Sonra, grup “ishalli hastalıklar nasıl yayılıyor” hikayesini “ishalin yayımasını durdurmak” hikayesine nasıl dönüştürebileceklerini tartışsın. Yeni çizimler bu hikayede nerelere konmalı? Yeni çizimleri eskilerinin üzerine yapıştırarak hikayenin nasıl değiştiği gözler öüne serilebilir.
- Her grup yeni hikayesini göstersin. Tüm gruplar birlikte hangi tedbirleri kullandıklarını hangilerini kullanmadıklarını anlatsınlar. Tüm tedbirler he zaman işe yarar mı? Neden yarar, neden yaramaz? Bu tedbirlerden bazılarını kullanmak neden zordur? Toplum ishalli hastalıkların yayılmasını önlemek için birlikte neler yapabilir?
