Hesperian Health Guides
Kuyuların korunması
HealthWiki > Topluluk için Çevre Sağlığı Rehberi > Bölüm 6: Toplumun suyunu korumak > Kuyuların korunması
Tabandaki suyu yukarıya çıkarmak için çok çeşitli kuyu tipleri vardır. En basiti elle kazılmış bir su çukurudur. En pahalı olanı ise, toprağın derinliklerine giden dar bir boru ile suyu dışarı çekmeye yarayan bir pompadan oluşan borulu kuyudur.
Kuyu sadece insanlar oradan su alabilirseler yararlıdır. Bir topluluk için en iyi kuyunun seçimi taban suyunun derinliğine ve kuyuyu kazmak ve inşa etmek için mevcut kaynaklara bağlıdır. Bazen insanların kovalarla su aldıkları basit, sığ kuyular pompa gerektiren, pahalı ve derin kuyulardan daha iyi olabilir. Bir tane derin kuyu yerine birkaç tane sığ kuyu açmak daha iyidir, çünkü birisi kurursa diğerleri iş görmeye devam eder.
 |
| İnsanlar kuyunun kenarında oturduklarında ya da kirli kovalar kullandıklarında, kuyudaki su güvenilirliğini kaybedebilir. |
İçindekiler
Güvenli kuyular ve su gölcükleri için atılacak adımlar
Bir kuyuyu kazmadan önce, herkesin ihtiyaçlarına cevap verecek en iyi kuyu tipi olduğundan emin olun. Şu durumlarda kuyu suyu güvenli olmaktan çıkar:
- Tuvalet çukurlarına, kanalizasyon borularına, atık depolama alanlarına ya da hayvan barınaklarına çok yakınsa (mesafe en az 30 metre olmalıdır).
- Maden ya da petrol çıkarma gibi sanayilerin, kimyasal pestisid ve gübrelerin kullanıldığı tarlaların, atık depolarının yakınındaysa.
- Atık su ya da yüzeydeki suların kuyuya akma ihtimali varsa.
Elle kazılmış sığ kuyular iyi ve güvenli su sağlayabilirler, ancak su kuruyabilir ya da kolaylıkla kirlenebilir. Yağmurlu mevsimlerde, yüzeydeki su bu kuyulara akarak mikropları ve diğer kirleticileri taşıyabilir. Suyu kullanan insanlar ya da hayvanlar ayaklarıyla kuyunun ağzına mikropları taşıyabilirler. Kuyunun ağzındaki kova ve ipler mikropları toplayabilir ve kuyuya salınınca suyu kolaylıkla kirletebilirler.
Basit bazı iyileştirmeler kirlenmeyi önler. Örneğin, sadece temiz kovaların ve iplerin su çekmekte kullanılması gibi. Suyun güvenli kalmasını sağlamak için üst kısmını tuğlalarla ya da bir beton halkayla çevreleyin. Çukuru döşemek de kuruma ya da çökme ihtimalini azaltır, daha çok su tutan daha derin bir kuyuya imkan verir. (Kuyuları iyileştirme yollarından bazıları için bkz bir sonraki sayfadaki şekiller.)
Su kaynaklarınızı güvenli hale getirmek için yeni kuyular açmadan ya da su sisteminde pahalı iyileştirmelere girişmeden burada olduğu gibi küçük adımlar atmayı deneyin.
Açık su göletlerini iyileştirme |
|
| Göletlerin kenarına bir kişinin ıslanmadan su alabileceği taştan basamaklar yapın. Su almak için daima en son kuru basamağı kullanın. Asla suyun içinde yürümeyin. |
alçak su
|
|
yüksek su
|
|
Basit kuyuların ve su gölcüklerinin iyileştirilmesi |
|
|
|
| 1. İyileştirme yapılmamış su gölcüğü | 2. Akışı engellemek için gölcüğün ağzına düzenleme yapılmış |
|
|
| 3. Ağız kısmı bir fıçı ve kapakla kapatılmış | 4. Tepe kısmı tuğlalarla ve ufak bir tahliye platformuyla güçlendirilmiş |
|
|
| 5. Tahliye platformu ve kanalı olan korunaklı su gölcüğü | 6. Tahliye platformu ve kanalı olan, ayrıca bir bahçenin sulanmasında kullanılan korunaklı su gölcüğü |
Aile kuyusunun korunması
Birçok yerleşim biriminde hükümetler, yerel ya da uluslararası ajanslar tarafından yapılmış pompalı boru kuyuları ya da sondaj kuyuları vardır. Bu derin ve kapalı kuyular suyun insanlar ve hayvanlar tarafından kirletilmesini önlerler. Ancak sondaj vurulduktan yıllar sonra bu kuyuların çoğu pompalar kırıldığından ya da bazı parçaları artık üretilmediğinden veya onları onaracak kimse kalmadığından kullanılamaz duruma gelirler. Sonuçta düzenli biçimde temiz su sağlanamaz. İnsanlar ihtiyaçlarını karşılamak için ya çok uzak mesafelerden su taşırlar ya da kirli su kullanırlar.
Afrika’nın bazı bölümlerinde, borulu kuyuların yerini korunaklı aile kuyuları almaktadır. Korunaklı bir kuyu elle kazılarak içi döşenmiş bir çukur, beton bir kapak, su çıkartmak için bir çıkrık ve bir tahliye platformundan oluşur. Bunların her biri kuyunun korunmasına katkıda bulunur. Bunlar yerli yerinde olduğunda ve su dikkatle kullanıldığında aile kuyusu çok güvenli olabilir.
Kuyu nereye kazılmalı?
Bir yere kuyu kazmaya karar verirken orada su olacağının en iyi işareti civarda başka kuyuların bulunmasıdır. Ancak diğer kuyular derin sondaj kuyularıysa taban suyu elle kazarak ulaşılamayacak kadar derinde olabilir. Bir başka olumlu işaret yaşamak için çok suya ihtiyaç duyan bitkilerin yıl boyu orada bulunmasıdır. Alçak yerlerde su bulunma şansı yüksek yerlerden daha fazladır. Ancak alçak bir yere kuyu kazıldığında yağmur suyu akıntılarından korunmalıdır.
Kuyu döşemesi
Çok katı topraklarda kuyuyu döşemek gereksiz görülebilir. Ancak en azından yerin 1-2 metre altına kadar döşeme yapmak duvarların çökmesini önlemek bakımından akıllıca bir iştir. Kuyunun tümü döşenirse su kaynağını daha güvenilir hale getirir ancak, daha sonra kuyu derinleştirilmek istenirse kazım işini zorlaştırabilir. Kuyular taş ya da kayalarla, tuğlalarla ya da betonla döşenebilir.
 |
 |
| Üstten 1-2 metrelik kısmı döşenmiş kuyu | Tamamen döşenmiş kuyu |
Kuyuya kapak yapmak
 |
| Kapak için bir kalıp yapın. |
 |
| Kuvvetlendirici telleri yerleştirin delik için kalıp yapın. |
 |
| Betonu kapak oluşturacak biçimde dökün, koruyucu halkayı oluşturun. |
 |
| Koruyucu halkaya şekil verin |
 |
| Kuyu kapağını yerine koyun. |
Kuyu döşendikten sonraki adım betondan bir kapak yapmaktır. Kapak kirli atık suların ya da etraftan düşen cisimlerin kuyuya girmesini önler. Ayrıca çocukların emniyetini sağlar, su çıkaranların kovalarını koymaları için temiz bir alan sağlar.
Tools you need: shovel, metal saw, blocks of wood, bucket, rope
- Kapak kuyunun üstünü düzgün biçimde örtmelidir. Düz bir yeri temizleyin, üzerine beton kapağın büyüklüğünde bir daire çizin. Çizdiğiniz dairenin çevresine tuğlaları bir halka oluşturacak biçimde koyun. Bu halka kapağın kalıbını oluşturur.
- Kapakta içinden bir kova geçecek ya da pompa sığacak kadar bir delik bırakın. Deliğin büyüklüğü kullanılacak kovaya ya da pompaya bağlıdır, ancak genellikle 10 litrelik bir kova sığacak kadar olmalıdır. Deliği oluşturmak için kovanın geçişine izin verecek boyutta yuvarlak bir teneke kutu kullanılabilir.
- 3 mm kalınlığındaki takviye tellerini 10 cm aralıklarla bir ızgara oluşturacak biçimde kapak kalıbının içine yerleştirin.
- Kuvvetlendirici tel ızgarayı çıkartın ve 3 kısım çakıl, 2 kısım yıkanmış ırmak kumu ve 1 kısım çimento karıştırarak beton oluşturun. Çakıl yoksa 4 kısım yıkanmış ırmak kumu ve 1 kısım çimento kullanın. betonu kalıbın yarısına kadar dökün. Tel ızgarayı ıslak betonun üzerine koyun. Kalan betonu ekleyin ve bir tahta parçasıyla üzerini düzleyin.
- 1 saat kapağın kurumasını bekleyin. Teneke kutudan yaptığınız kalıbı çıkartın ve merkezdeki deliği ıslak kumla doldurun. Kalıbı kumun üstüne koyun, tuğlalarla kalıp arasında 75 mm boşluk kalacak biçimde etrafına bir sıra tuğla dizin. Tuğlalarla kalıp arasındaki boşluğu betonla doldurun ve 1 saat kurumaya bırakın. Bir saat sonra, tuğlaları ve teneke kalıbı çıkarın ve koruyucu halkayı şekillendirin. Koruyucu halkanın en iyi korumayı sağlaması için, üzeri tekeneden kapakla sıkıca örtülmelidir. Kapağı sürekli ıslak tutarak en az 5 gün kurumaya bırakın.
- Kapağı kuyunun üstüne koymadan önce sağlamlığını test edin. 7 gün ya da daha uzun süre kuruduktan sonra, altına kalaslar koyarak yerden yükseltin. Sonra üzerinde oynayın! İyi hazırlanmış bir kapak üzerinde birkaç kişi hoplayıp zıplasa dahi kırılmaz. Kuyunun döşemesi üzerine bir miktar harç koyduktan sonra kapağı dikkatle üzerine koyun.
Çıkrık, kova ve zincir
Çıkrık, kolla çevrilerek dönerken kova zincirinin ya da ipinin sarılmasını sağlayan, böylece kovanın çekilmesini kolaylaştıran bir silindirdir. Daha sonra kuyuya pompa takılırsa çıkrık kolayca sökülebilir. Zincir ya da halatın ucuna bir kova bağlayın. Zincir üzerinde daha az mikrop üreyeceği için daha iyidir ancak pahalıdır. Halat daha ucuzdur ve koparsa kolayca değiştirilebilir.
 Çıkrığın desteklerini kuyunun iki yanına betona yerleştirin.
Direklerin tepesinde kertikler açarak çıkrığı yerleştirin.
|
 Direklere vidalar takarak çıkrığın dönerken yerinden çıkmamasını sağlayın.
|
| Şekilde ağaçtan yapılmış çıkrık destekleri toprağa çakılmış. Çıkrık destekleri tuğladan da yapılabilir. | |
Tahliye platformu
Tahliye platformu fazla suyu kuyudan tahliye alanına taşır. Bu, kuyunun etrafındaki alanın çamurlanmasını, mikropların ve haşerelerin üremesini önler. Çatlaklarda mikrop üreyebileceği için platformun özenle yapılması önemlidir.
Kuyunu koru
Kirli kovalar, halatlar ya da zincirler içine sokulursa kuyu suyu kolayca kirlenir. Kuyu suyunu temiz tutmak için kuyuya bağlı bir kova bulundurun ve suyu onunla çektikten sonra diğer kaplara aktarın. Su almadan önce ellerin yıkanması ve hayvanları uzak tutmak için çit çekilmesi de kirlenmeyi önleyecektir.
Drenajı olan çeşme |
 |
Drenaj çukuru
Büyük taşlar
İnce çakıl
Kum |
Kuyunuzu korumak için:
- Kuyunun kapağını kapalı bulundurun.
- Platformu ve boşaltma kanalını temiz tutun.
- Kolayca kullanılmasını sağlamak için çıkrığın kolunu sık sık yağlayın.
- Çocukların kuyuyla ya da pompayla oynamasına izin vermeyin.
- Kuyunun çevresini çitle çevirerek hayvanları uzak tutun.
- Kuyuyu koruyup gözetecek birini tayin edin.
Kuyu ve çeşmelerdeki fazla suyu tahliye edin
İnsanların su topladığı yerlerde etrafa su dökülür. Bu sular gölcükler halinde birikirse sıtma ve diğer hastalıkları taşıyan sivrisinekler için üreme odağı haline dönüşürler.
Kuyular, çeşmeler, su depolama tankları ve diğer su toplama alanlarında dökülen suyun akıp gitmesi ya da toprağa kaynaması için iyi bir drenaj gerekir. Döküntü sulardan yararlanmak için suyun aktığı yere ağaç dikin ya da bir bahçe yapın. Ağaç dikemiyor ya da bahçe yapamıyorsanız toprakta bir çukur (drenaj çukuru) açıp taş, ince çakıl ve kumla doldurarak suyun bu çukurdan toprağa kaynamasını sağlayın. Böylece sivrisineklerin üremesi önlenir.
Kuyulardan suyun pompalanması
Kuyudan su çıkarmak için pompa gerekir. Pompalar elektrik, gaz, güneş enerjisi ya da insan gücü gibi değişik enerji kaynaklarıyla çalışırlar. Pompanın kullanımı zorsa ya da sık sık arıza yapıyorsa insanlar güvenli olmayan kaynaklardan su temin etmeye başlarlar.
Pompa Seçimi
Bütün pompaların ortak olan yanı kırıldıklarında susuz kalmanızdır. İnsanların çoğuna göre en iyi pompa kendi kurabildikleri, işletebildikleri, onarabildikleri (olmazsa en yakındaki güvenilir bir tamirci tarafından onarılabilen) pompadır. Pompa seçerken şu soruları sorun:
- Hem erkeklerin hem de kadınların ihtiyaçlarını karşılayabilecek mi? Pompanın seçimine kadınlar da müdahil oldular mı?
- Hangi tür enerji kaynağınız var? Pompanın kullandığı yakıt çok pahalıysa çok yararlı olmayacaktır. Elektrik olmayan bir yere elektrikle çalışan pompa almak anlamsız olacaktır.
- Pompayı onarmak kolay mı? Yedek parçası var mı? Kolay bozulup kolay onarılan bir pompa mı daha uygun, zor bozulup zor onarılan bir pompa mı?
(biraz gevşek bırakılır)
çemberi (halat rehberini bir arada tutar)
Halat pompası: su çıkarmak için ucuz ve kolay bir yöntem
Halat pompası Çin’de yapılan çok eski bir tasarıma dayanır. Derinliği 15 metreye kadar olan kuyularda az bir güç harcayarak suyu pompalamaya yarar. Çıkrık döndürüldükçe, su yukarı doğru hareket eder ve kuyunun tepesindeki oluğa dökülür.
Bu pompa çok ucuza mal olur, bakımı ve onarımı kolaydır.
Halat koparak arızaya neden olabilir, ancak değiştirilmeden onarılsa bile pompa çalışmaya devam eder. Bir çok ülkede bu pompalar ihtiyaçlara ve eldeki malzemelere göre uyarlanmıştır.